عدالت مکانی کلید دستیابی به توسعه‌ای برابر و پایدار در شهرهاست که تضمین می‌کند تمام شهروندان بدون توجه به موقعیت اقتصادی یا جغرافیایی به امکانات و خدمات شهری دسترسی داشته باشند؛ این مفهوم نه‌تنها به کاهش نابرابری‌ها کمک می‌کند، بلکه کیفیت زندگی و انسجام اجتماعی را در شهرها ارتقا می‌دهد.

به گزارش سرویس ترجمه خبرگزاری ایمنا، شهرها به‌طور معمول با نابرابری‌های آشکار و قابل‌توجهی در دسترسی به منابع، خدمات و فرصت‌ها بین محله‌ها و گروه‌های اجتماعی مختلف روبه‌رو هستند. عدالت مکانی یا فضایی مفهومی است که بر توزیع عادلانه و منصفانه منابع و خدمات در سطح جغرافیایی تأکید دارد و هدف آن کاهش اختلاف‌ها و ترویج توسعه شهری برابر است. دستیابی به عدالت مکانی در شهرها نه‌تنها برای برقراری عدالت اجتماعی اهمیت دارد، بلکه به بهبود پایداری کلی شهر، افزایش بهره‌وری اقتصادی و ارتقای کیفیت زندگی همه ساکنان کمک می‌کند.

عدالت فضایی به دنبال آن است که همه شهروندان، فارغ از وضعیت اقتصادی، اجتماعی یا محل سکونت‌شان، به‌طور منصفانه به امکانات حیاتی شهری همچون مسکن، حمل‌ونقل، آموزش، خدمات بهداشتی، فضاهای سبز و فرصت‌های شغلی دسترسی داشته باشند. مفهوم عدالت فضایی بر این اصل استوار است که فضا بی‌طرف نیست و می‌تواند نابرابری‌های اجتماعی را تداوم ببخشد یا به چالش بکشد.

تحقق عدالت فضایی مستلزم توجه و دقت فراوان در فرایندهای برنامه‌ریزی شهری، تصمیم‌گیری‌های دقیق و منسجم در حوزه سیاست‌گذاری و بررسی عمیق سازوکارهای اقتصادی مرتبط است؛ زیرا این عوامل به‌طور مستقیم بر شکل‌گیری ساختار فضایی شهرها و نحوه توزیع منابع و امکانات شهری تأثیرگذارند. تنها از طریق طراحی و اجرای راهبردهای جامع و هماهنگ در این زمینه‌هاست که می‌توان زمینه‌های برابری در دسترسی به امکانات شهری را فراهم کرد و نابرابری‌های مکانی را کاهش داد.

اهمیت عدالت فضایی در شهرها

توزیع ناعادلانه منابع شهری موجب تعمیق شکاف‌های اجتماعی می‌شود. محله‌های فقیرتر از دسترسی به مدارس با کیفیت، مراکز بهداشتی، حمل‌ونقل عمومی و فضاهای سبز محروم می‌شوند و این موضوع چرخه‌های فقر و حاشیه‌نشینی را تثبیت می‌کند. برنامه‌های عدالت فضایی می‌توانند با هدایت سرمایه‌گذاری به مناطق کمتر توسعه‌یافته و ترویج سیاست‌های فراگیر، این نابرابری‌ها را کاهش دهند.

توزیع نابرابر زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تردد و جابه‌جایی افراد محروم را محدود می‌کند و دسترسی آنها به فرصت‌های شغلی، آموزشی و خدمات را کاهش می‌دهد. پوشش عادلانه سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی و ایجاد محیط‌های مناسب برای پیاده‌روی به گسترش شمول اجتماعی و مشارکت اقتصادی کمک می‌کند. دسترسی به فضاهای سبز، هوای پاک و محله‌های امن در بسیاری از شهرها نابرابر است. عدالت مکانی تضمین می‌کند که همه شهروندان حق زندگی در محیطی سالم را داشته باشند و به این ترتیب از تفاوت‌های سلامت ناشی از آلودگی‌های محیطی مرتبط با محل سکونت کاسته می‌شود.

توزیع متوازن منابع موجب تشویق توسعه اقتصادی متنوع در تمام بخش‌های شهر می‌شود و از تمرکز فقر یا ثروت در مناطق خاص جلوگیری می‌کند. این موضوع می‌تواند به ایجاد انسجام اجتماعی و تقویت اقتصاد مقاوم شهری کمک کند. عدالت مکانی به معنای اطمینان از این است که جوامع به حاشیه رانده شده بتوانند در فرایندهای برنامه‌ریزی شهری که بر محیط زندگی آنها تأثیر می‌گذارد، حق حضور داشته باشند و مشارکت فعال و توانمندسازی بیشتری پیدا کنند.

چالش‌های دستیابی به عدالت فضایی

دستیابی به عدالت فضایی با چالش‌های متعددی روبه‌روست که ریشه در مسائل تاریخی، اقتصادی و ساختاری دارد. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، تبعیض و جداسازی تاریخی است که در طول زمان بر اساس نژاد، قومیت یا طبقه اجتماعی شکل گرفته و نابرابری‌های فضایی عمیقی ایجاد کرده است. این جداسازی‌های طولانی‌مدت موجب شده است بعضی مناطق شهری از امکانات و فرصت‌های حیاتی محروم بمانند و رفع این نابرابری‌ها به‌دلیل ریشه‌دار بودن آنها بسیار پیچیده و دشوار باشد.

چالش دیگر، توسعه شهری مبتنی بر بازار است که در آن سودآوری مالی در اولویت قرار دارد این روند اغلب به پدیده‌ای به نام «نوسازی شهری همراه با جابه‌جایی ساکنان» منجر می‌شود، یعنی تغییر کاربری و بازسازی مناطق کم‌درآمد به‌گونه‌ای که ساکنان اصلی قادر به ادامه سکونت در آن مناطق نیستند و مجبور به جابه‌جایی می‌شوند. این فرایند منجر به تشدید نابرابری‌های مکانی و کاهش دسترسی گروه‌های آسیب‌پذیر به امکانات شهری می‌شود.

حکمرانی پراکنده و نبود هماهنگی کافی میان سازمان‌ها و بخش‌های مختلف دولت نیز از موانع جدی تحقق عدالت فضایی است. هنگامی که تصمیم‌گیری‌ها و تخصیص منابع به‌صورت جزیره‌ای و بدون هماهنگی انجام شود، احتمال تخصیص ناعادلانه امکانات و فرصت‌ها به بخش‌های مختلف شهر افزایش پیدا می‌کند و این موضوع موجب تشدید نابرابری‌های مکانی می‌شود.

کمبود داده‌های دقیق مکانی و آگاهی عمومی نیز به‌عنوان یک چالش مهم مطرح است. بدون دسترسی به اطلاعات دقیق و قابل اعتماد درباره وضعیت نابرابری‌ها و توزیع امکانات شهری، نمی‌توان به‌صورت هدفمند و مؤثر سیاست‌گذاری کرد یا مشکلات موجود را به‌درستی شناسایی و حل کرد. به همین دلیل، جمع‌آوری داده‌های مناسب و افزایش آگاهی عمومی از وضعیت عدالت فضایی از ضرورت‌های اساسی برای پیشبرد این هدف است.

راهکارهای ترویج عدالت فضایی

راهکارهای ترویج عدالت فضایی شامل چندین اقدام مهم است که باید به‌صورت هماهنگ اجرا شوند. نخست، برنامه‌ریزی شهری باید به‌صورت فراگیر و جامع انجام شود به‌طوری که ملاحظات عدالت به‌طور صریح در برنامه‌ریزی کاربری زمین، تقسیم‌بندی مناطق و توسعه زیرساخت‌ها لحاظ گردد. در این برنامه‌ریزی، باید اولویت ویژه‌ای به محله‌های کمتر توسعه‌یافته داده شود و حفاظت از مسکن‌های مقرون‌به‌صرفه در دستور کار قرار گیرد.

سرمایه‌گذاری عادلانه در زیرساخت‌ها و خدمات یکی دیگر از گام‌های اساسی است. منابع مالی دولتی باید به‌گونه‌ای تخصیص یابد که مناطق محروم بهبودهای قابل‌توجهی در حمل‌ونقل عمومی، مدارس، مراکز بهداشتی و فضاهای سبز داشته باشند. این اقدام تضمین می‌کند که محله‌های کم‌برخوردار حمایت کافی و متناسب با نیازهایشان دریافت کنند.

مشارکت جامعه و حکمرانی مشارکتی نقش مهمی در ترویج عدالت فضایی دارد. توانمندسازی جوامع محلی از طریق فرایندهای برنامه‌ریزی مشارکتی موجب می‌شود که ساکنان محله‌ها بتوانند نیازها و دغدغه‌های خود را به‌طور مستقیم بیان کنند و بر تصمیم‌گیری‌های شهری تأثیرگذار باشند.

ابزارهای قانونی و سیاست‌گذاری نیز بخش جدایی‌ناپذیری از این روند هستند. اجرای سیاست‌هایی همچون تقسیم‌بندی فراگیر، کنترل اجاره‌بها و اقدامات مقابله با جابه‌جایی اجباری ساکنان می‌تواند از جداسازی فضایی و نابرابری‌های فضایی جلوگیری کند.

تصمیم‌گیری مبتنی بر داده از ارکان دیگر ترویج عدالت فضایی است که اهمیت زیادی دارد. استفاده از سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و سایر ابزارهای داده‌ای فضایی کمک می‌کند تا نابرابری‌ها شناسایی و تحلیل و پیشرفت در جهت عدالت فضایی به‌صورت مستمر پایش شود. این داده‌ها مبنای تصمیم‌گیری‌های دقیق‌تر و مؤثرتر خواهند بود.

شهرهای پیشرو در عدالت فضایی

برلین در توسعه شهری خود، با تمرکز بر عدالت اجتماعی و نیازهای مختلف سبک زندگی، سیاست‌ها و برنامه‌هایی یکپارچه را پیاده‌سازی می‌کند که هدف آن ایجاد محیط‌های شهری فراگیر، متعادل و عادلانه است. برنامه‌های توسعه محله‌ای فراگیر، مانند ابتکار «برلین محله‌های جدید را توسعه می‌دهد» (BENN) یکی از این رویکردهاست که تمرکز ویژه‌ای بر ادغام مهاجران و پناهندگان در محله‌های شهری دارد. این برنامه‌ها با ایجاد مکانیزم‌های مشارکت در برنامه‌ریزی، شوراهای محلی و انجمن‌های مردمی، به کاهش نابرابری در دسترسی به منابع شهری و افزایش مشارکت ساکنان در تصمیم‌گیری‌های شهری کمک می‌کنند تا توزیع عادلانه منابع و نمایندگی بهتر مردم محقق شود.

همچنین در این شهر تأکید ویژه‌ای بر مسکن اجتماعی و تأمین مسکن مقرون‌به‌صرفه وجود دارد. برلین سیاست‌هایی دارد که مطابق آن حداقل ۳۰ درصد از ساخت و سازهای جدید باید به مسکن‌های اجتماعی اختصاص داده شود. این سیاست باعث ایجاد ترکیبی متنوع از ساکنان با سطوح درآمدی مختلف می‌شود و از جابه‌جایی اجباری افراد به دلیل گران شدن محله‌ها جلوگیری می‌کند. شهر هدف‌گذاری کرده است که تا سال ۲۰۳۰، ۲۰۰ هزار واحد مسکونی جدید بسازد که این واحدها در محله‌هایی با تنوع اجتماعی، فضای سبز، حمل و نقل عمومی مناسب و زیرساخت‌های اجتماعی بالا قرار دارند تا کیفیت زندگی رفاهی مردم حفظ و ارتقا یابد.

برنامه‌ریزی شهری یکپارچه نیز بخش دیگری از سیاست‌های این شهر است. برلین در طرح‌های توسعه شهری از سطح شهر به عنوان یک کل حمایت می‌کند. این برنامه‌ها استفاده از زمین، زیرساخت‌ها و نیازهای اجتماعی را هماهنگ می‌کند تا رشد متعادل و به نفع عموم مردم شکل گیرد. حل و فصل زودهنگام تعارضات مربوط به زمین و منابع به دستیابی به نتایج عادلانه کمک می‌کند.

در راستای مشارکت اجتماعی نیز برلین اهمیت زیادی قائل است. گروه‌های اجتماعی و ساکنان در جلسات برنامه‌ریزی دخیل می‌شوند تا اهداف متضاد سنجیده و برنامه‌ای فراگیر شکل گیرد. این شهر سیستم‌های گسترده حمایت اجتماعی دارد که برای کاهش تبعیض، فقر و حاشیه‌نشینی تلاش می‌کنند و به ایجاد محله‌هایی پایدار و مسئول اجتماعی کمک می‌کنند. تمرکز ویژه‌ای بر فعال‌سازی منابع محلی و بهبود محیط زیست محله‌های به حاشیه رانده شده با استفاده از تیم‌های چند رشته‌ای و دفاتر مدیریت محلی وجود دارد.

همچنین توجه خاصی به مهاجرت و ادغام مهاجران در بافت شهری می‌شود. مدیران برلین با درک پیچیدگی‌های وضعیت‌های حقوقی و نیازهای اجتماعی افراد مهاجر و پناهنده، تلاش می‌کنند دسترسی این گروه‌ها را به آموزش، مسکن، بازار کار و مشارکت مدنی تسهیل نمایند و به این ترتیب همبستگی اجتماعی را تقویت کنند.

از سوی دیگر، برلین عدالت محیط زیستی را در برنامه‌های خود لحاظ کرده است؛ پروژه‌های پارک‌ها و فضای سبز شهری نیز طوری طراحی شده‌اند که همه اقشار جامعه بتوانند از مزایای آنها بهره‌مند شوند و عدالت اجتماعی در بهره‌برداری از محیط زیست رعایت شود. طراحی فراگیر با توجه به نیازهای تفریحی و اجتماعی متنوع، مانند زمین‌های بازی، مکان‌های دیدار، ورزش، باغبانی شهری و مناطق طبیعی در پروژه‌هایی مانند «پارکهای گلیزدریک» و «شونبرگر سودگلنده» دیده می‌شود؛ این پارک‌ها برای گروه‌های اجتماعی مختلف به‌خصوص ساکنان مناطق کم‌درآمد به گونه‌ای طراحی شده‌اند که نابرابری‌ها در دسترسی به طبیعت کاهش یابد

شهر پورتلند در ایالت اورگان آمریکا، به‌عنوان یکی از نمونه‌های برجسته در حوزه عدالت فضایی شناخته می‌شود. این شهر با اجرای طرح «اقدام برابری» و با هدف کاهش نابرابری‌های اجتماعی و فضایی، گام‌های مؤثری در جهت تخصیص منابع و خدمات عمومی در مناطق کم‌برخوردار و حاشیه‌ای برداشته است.

یکی از دستاوردهای قابل‌توجه این طرح، افزایش ۲۸ درصدی در انتقال افراد بی‌خانمان به مسکن دائمی بین ژوئیه ۲۰۲۳ و ژوئن ۲۰۲۴ است. در این مدت، نزدیک به ۵۵۰۰ نفر از وضعیت بی‌خانمانی خارج شده‌اند که بالاترین نرخ موفقیت سالانه در تاریخ «دفتر مشترک خدمات بی‌خانمان» محسوب می‌شود، همچنین استفاده از پناهگاه‌ها در این دوره ۳۵ درصد افزایش پیدا کرده و به ۷۹۰۰ نفر رسیده است.

پورتلند در حوزه حمل‌ونقل، با اجرای سیستم «اولویت سیگنال‌دهی برای حمل‌ونقل عمومی» موفق به کاهش ۴.۵ درصدی تصادفات در خیابان‌های منتخب شده است. این کاهش در تصادفاتی که منجر به خسارت مالی می‌شوند، بیشتر بوده و با موفقیت حدود ۱۰ درصد روبه‌رو شده است. این سیستم به بهبود ایمنی جاده‌ها کمک کرده و هزینه‌های ناشی از تصادفات را به‌طور قابل‌توجهی کاهش داده است.

شهردار جدید پورتلند در نوامبر ۲۰۲۴ وعده داد که ظرف یک سال بی‌خانمانی بدون سرپناه را پایان دهد. او بر لزوم ایجاد پناهگاه‌های اضطراری در مراکز اجتماعی تأکید کرده است. انتخاب این شهردار جدید، منجر به تشکیل متنوع‌ترین شورای شهر در تاریخ پورتلند شده است که نیمی از اعضای آن را افراد رنگین‌پوست و دیگر اقلیت‌ها تشکیل می‌دهند.

با این حال پورتلند همچنان با چالش‌هایی همچون افزایش قیمت مسکن و فشارهای ناشی از رشد اقتصادی روبه‌رو است که نیازمند راهکارهای مستمر و پایدار برای حفظ عدالت مکانی و کاهش تبعیض‌های فضایی در آینده است.

شهر کوریتیبا در برزیل نیز نمونه‌ای موفق از عدالت فضایی و توسعه پایدار در آمریکای لاتین محسوب می‌شود. این شهر با داشتن یکی از کارآمدترین سیستم‌های حمل‌ونقل سریع اتوبوسی جهان، دسترسی ارزان و گسترده‌ای به خدمات شهری و اشتغال برای تمام ساکنان فراهم آورده است. علاوه‌بر این، برنامه‌ریزی شهری در کوریتیبا با تمرکز بر توزیع عادلانه خدمات و امکانات عمومی از جمله فضاهای سبز، مدارس، مراکز بهداشتی و تسهیلات فرهنگی در تمام محلات اجرا می‌شود. سیاست‌های توسعه شهری کوریتیبا مشارکت فعال مردم را در فرایند تصمیم‌گیری از طریق سازمان‌های محلی و انجمن‌های مردمی تقویت کرده است به‌گونه‌ای که ساکنان محله‌های کمتر توسعه‌یافته نیز صدای خود را به گوش مسئولان می‌رسانند و در طراحی برنامه‌ها سهیم هستند.

نتایج این رویکرد جامع موجب شده است کیفیت زندگی در مناطق حاشیه‌ای و کمتر توسعه‌یافته به‌طور قابل‌توجهی بهبود پیدا کند و سرمایه‌گذاری‌های بیشتری به این محلات جذب شود. به‌عنوان مثال، طی دو دهه گذشته، کوریتیبا توانسته است نرخ فقر را به کمتر از ۱۵ درصد کاهش دهد و میزان دسترسی به خدمات بهداشتی و آموزشی در محلات کم‌برخوردار را بیش از ۳۰ درصد افزایش دهد. با این وجود، مدیریت جمعیت روبه‌رشد و نیاز به توسعه زیرساخت‌ها چالش‌هایی است که کوریتیبا همچنان با آنها روبه‌رو است.

بارسلونا یکی از شهرهای بزرگ اسپانیا است که در سال‌های اخیر به‌طور فعالانه سیاست‌هایی را برای تحقق عدالت فضایی به اجرا گذاشته است. این شهر توجه ویژه‌ای به حفظ مسکن اجتماعی و مقابله با افزایش بی‌رویه اجاره‌بها داشته و همزمان توسعه فضاهای سبز و ارتقای کیفیت محیط زندگی را در تمام محلات پیگیری کرده است. بارسلونا با وضع مقررات محدودکننده افزایش اجاره، توسعه پروژه‌های مسکن مقرون‌به‌صرفه و تخصیص بودجه‌های حمایتی، موفق شده است سهم مسکن اجتماعی را در کل شهر به بیش از ۱۵ درصد افزایش دهد که نسبت به دهه‌های گذشته جهش قابل‌قبولی به‌شمار می‌رود. شهرداری بارسلونا در سال جاری، قراردادی برای ساخت ۵۹۴ واحد مسکونی با اجاره حمایت‌شده در ۱۱ قطعه زمین امضا کرده که با هدف مقابله با افزایش ۷۰ درصدی قیمت اجاره در شهر طراحی شده است.

ایجاد و بازسازی پارک‌ها، مسیرهای پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری، به‌روزرسانی شبکه حمل و نقل عمومی و بهبود امکانات رفاهی موجب شده است شاخص‌های رضایت شهروندی در این مناطق به‌طور میانگین ۲۰ درصد افزایش پیدا کند. پروژه‌های نوسازی محله‌ای با رویکرد حفظ بافت‌های تاریخی و فرهنگی نیز توزیع عادلانه امکانات را بهبود بخشیده و از روند گسست اجتماعی جلوگیری کرده است.

از سوی دیگر، بارسلونا با راه‌اندازی صندوق‌های مالی حمایتی و برنامه‌های تشویقی، کسب‌وکارهای کوچک محلی را تقویت کرده و فرهنگ تولید و مصرف محلی را ترویج داده است. این اقدامات به ایجاد بیش از ۵۰۰ فرصت شغلی مستقیم در محلات محروم منجر شده و زمینه پایداری اقتصادی محلی را فراهم کرده است. با وجود پیشرفت‌های قابل‌توجه، فشارهای ناشی از سفته‌بازی در بازار املاک و افزایش تقاضای مسکن همچنان چالش اصلی برای تداوم عدالت مکانی در این شهر محسوب می‌شود و نیازمند اقدامات مستمر و تقویت سیاست‌های کنترلی است.

کد خبر 891453