آلودگی پلاستیکی در کشاورزی یکی از تهدیدهای بزرگ برای سلامت خاک و امنیت غذایی است. با افزایش استفاده از پلاستیک، نیاز به مدیریت اصولی و آموزش کشاورزان برای کاهش ضایعات و جایگزینی مواد دوستدار محیط زیست بیش‌ازپیش احساس می‌شود.

به گزارش سرویس ترجمه خبرگزاری ایمنا، پلاستیک‌ها نقش قابل‌توجهی در توسعه جوامع انسانی ایفا می‌کنند اما اکنون به بحرانی غیرقابل مدیریت و گسترده تبدیل شده‌اند. نخستین پلاستیک مصنوعی در سال ۱۹۰۷ تولید شد و تا سال ۱۹۵۰ میزان تولید آن به دو میلیون تن در سال رسید. مقابله با آلودگی پلاستیکی در کشاورزی برای تحقق نظام‌های غذایی مقاوم و پایدار امری ضروری، فوری و نیازمند رویکردی جامع و فراگیر از سطح سیاست‌گذاری کلان تا مدیریت محلی و آموزش کشاورزان است. تنها با اقدام هماهنگ و مستمر می‌توان از تخریب زیرساخت‌های کشاورزی و سلامت اکوسیستم جلوگیری و کشاورزی را به‌سوی آینده‌ای سالم و پایدار هدایت کرد. ایجاد جامعه‌ای خودکفا، آگاه و مسئول در میان کشاورزان مهم‌ترین تضمین برای حفظ منابع طبیعی و امنیت غذایی نسل‌های آینده خواهد بود.

آلودگی پلاستیکی تهدیدی بزرگ برای منابع طبیعی

امروزه سالانه بیش از ۴۵۰ میلیون تن پلاستیک تولید، اما تنها ۹ درصد آن بازیافت می‌شود. بین ۱۹ تا ۲۳ میلیون تن ضایعات پلاستیکی راهی اکوسیستم‌های آبی می‌شود و حدود ۱۳ میلیون تن پلاستیک نیز در خاک تجمع پیدا می‌کند که این میزان منابع آب، خاک، هوا و محیط زیست را به‌شدت آلوده کرده است. میکروپلاستیک‌ها وارد چرخه غذایی شده‌اند و تمام جانداران زمین به میزان چشمگیری در معرض آن‌ها قرار دارند.

بحران پلاستیک در کشاورزی و چالش‌های پیش رو

استفاده از پلاستیک‌ها در چند دهه اخیر به بخشی جدایی‌ناپذیر از کشاورزی مدرن تبدیل شده است. از دهه ۱۹۵۰، استفاده از فیلم‌هایی پلی‌اتیلنی برای تنظیم دمای خاک، کاهش رشد علف‌های هرز و حفظ رطوبت آغاز شده است که به افزایش بهره‌وری محصولات مهمی همچون پنبه، ذرت و گندم تا حدود ۳۰ درصد کمک کرده است. امروزه پلاستیک‌ها در مالچ‌پوشی، سینی نشاء، آبیاری قطره‌ای، پوشش گلخانه‌ها، نگهداری و بسته‌بندی مواد غذایی کاربرد فراوان دارند.

باقی‌مانده‌های پلی‌اتیلن در خاک‌های کشاورزی تا ۳۰۰ کیلوگرم در هر هکتار اندازه‌گیری شده است. بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، در سال ۲۰۱۹ حدود ۱۲ میلیون تن پلاستیک در زنجیره تولید محصولات گیاهی و دامی و ۳۷.۳ میلیون تن در بسته‌بندی مواد غذایی استفاده شده است. جالب آنکه تنها یک کیلوگرم مالچ پلاستیکی می‌تواند سطحی معادل ۶۵ متر مربع از زمین کشاورزی را آلوده کند. این باقی‌مانده‌های پلاستیکی به کاهش حاصل‌خیزی خاک، اختلال در چرخه‌های اکوسیستمی، آسیب به موجودات خاکی همچون کرم‌ها و آسیب به رشد ریشه و گیاهان منجر می‌شود. میکروپلاستیک‌ها نیز از طریق جذب توسط گیاهان وارد زنجیره غذایی انسان می‌شوند.

کشاورزان و جوامع روستایی اغلب به پیامدهای مخرب این آلودگی آگاه نیستند و تمرکز آنان بیشتر بر درآمد کوتاه‌مدت است تا توجه به اثرات درازمدت زیست‌محیطی. از سوی دیگر مسأله مدیریت ضایعات پلاستیکی کشاورزی در سایه مشکلات آلودگی شهری و آب‌ها کمتر دیده می‌شود و سیاست‌گذارانی که مسئول مقابله با آلودگی پلاستیکی هستند، به اندازه کافی به این موضوع نمی‌پردازند. حتی برنامه‌ها و راهبردهای معرفی شده در این زمینه نیز به‌صورت کافی به بحران پلاستیک کشاورزی توجه نکرده‌اند.

اهمیت آموزش کشاورزان و تبیین مسئولیت تولیدکنندگان در کاهش ضایعات پلاستیکی

آسیا بزرگ‌ترین مصرف‌کننده پلاستیک کشاورزی محسوب می‌شود و حدود نیمی از مصرف جهانی را به خود اختصاص داده است. در بعضی مناطق هند همچون کارناتاکا و ماهاراشترا، آلودگی میکروپلاستیکی خاک‌ها به‌شدت گزارش شده و حدود ۹۰ درصد از روستاهای هند فاقد سیستم مدیریت پسماند هستند و دوسوم خانوارها پلاستیک‌ها را به روش سوزاندن دفع می‌کنند. در رویارویی با این معضل، تدوین و اجرای سیاست‌هایی زمان‌دار و هدفمند برای کاهش تولید، استفاده و مدیریت ضایعات پلاستیکی کشاورزی ضروری است.

برای رفع این مشکل باید نظارت دقیق و مجازات‌های بازدارنده برای متخلفین در نظر گرفته شود، همچنین توقف کامل دفن یا سوزاندن غیرمسئولانه پلاستیک‌ها و تعیین مسئولیت تولیدکنندگان در مدیریت پایان عمر محصولاتشان باید به‌صورت قانونی الزام‌آور شود. آموزش و آگاه‌سازی کشاورزان درباره تأثیرات مضر پلاستیک بر سلامت خاک و تولید پایدار باید در اولویت قرار بگیرد تا تصمیم‌گیری‌های کشاورزی متکی به دیدگاه‌های اقتصادی و زیست‌محیطی بلندمدت شود. در بخش پژوهش و توسعه، افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه مواد جایگزین و بیوپلاستیک‌ها با هزینه اثر مناسب و ترویج این فناوری‌ها در سطح مزارع سهم مهمی در کاهش بار آلودگی خواهد داشت. نهادهایی همچون شورای تحقیقات کشاورزی هند (ICAR) در این بخش نقش کلیدی ایفا می‌کنند.

طرح‌های اقدام اقلیمی روستاها که توسط شوراهای محلی تدوین می‌شوند، باید شامل مدیریت ضایعات پلاستیکی و جایگزینی آن با مواد دوستدار محیط زیست باشد و نظارت و مجازات جدی بر تخلفات در سطح محلی برقرار شود. ترویج و توسعه کشاورزی احیاگر و پایدار از طریق روش‌هایی همچون کشاورزی حفاظتی (کاشت پوششی)، استفاده از کمپوست ورمی، مالچ زیستی، بایوفیسترها، بایوپستی‌سایدها (آفت‌کش‌های زیستی) و حفظ رطوبت و خاک‌های کشاورزی به حفظ سلامت زمین و افزایش تنوع زیستی کمک می‌کند و وابستگی به مواد پلاستیکی را کاهش می‌دهد.

شهر ناگپور در ایالت ماهاراشترای هند، نمونه‌ای بارز از اجرای موفق استراتژی‌هایی برای مقابله با آلودگی پلاستیکی کشاورزی است. در ناگپور و کل ایالت ماهاراشترا، قوانین سخت‌گیرانه‌ای در خصوص ممنوعیت استفاده از پلاستیک‌های یک‌بار مصرف و همچنین سوزاندن و دفن غیرمسئولانه پلاستیک‌های کشاورزی به اجرا درآمده است. علاوه بر این، سیستم‌هایی برای جمع‌آوری و بازیافت پسماندهای پلاستیکی کشاورزی مانند نوارهای مالچ و بسته‌بندی‌ها راه‌اندازی شده است تا از تجمع هرچه بیشتر این ضایعات در محیط زیست جلوگیری شود. آموزش و آگاه‌سازی کشاورزان از دیگر ارکان این راهبرد است که هدف آن معرفی خطرات زیست‌محیطی پلاستیک‌ها و ترغیب به استفاده از روش‌ها و مواد جایگزین پایدار و زیست‌تخریب‌پذیر است.

همکاری‌های بین‌المللی برای مقابله با آلودگی پلاستیکی در کشاورزی

فائو در سال ۲۰۲۵ گزارش‌های مهم و به‌روزی را درباره کاربرد و تأثیرات پلاستیک‌ها در بخش کشاورزی منتشر کرد. این گزارش‌ها همراه با فعالیت‌های بین‌المللی این سازمان، چالش‌ها و فرصت‌های مدیریت پایدار پلاستیک‌ها در کشاورزی را مورد بررسی قرار می‌دهند. طبق گزارش یادشده، کشاورزی به‌عنوان یکی از بخش‌های اصلی مصرف‌کننده پلاستیک، سالانه حدود ۱۲.۵ میلیون تن پلاستیک را در تولید محصولات گیاهی و دامی به‌کار می‌گیرد و علاوه بر آن، حدود ۳۷.۳ میلیون تن پلاستیک در بسته‌بندی مواد غذایی مصرف می‌شود. تولید محصولات زراعی و دامداری‌، مصرف‌کنندگان اصلی پلاستیک هستند و پس از آن، بخش‌های شیلات، آبزی‌پروری و جنگل‌داری قرار دارند.

استفاده گسترده از پلاستیک‌ها پیامدهای زیست‌محیطی و بهداشتی قابل‌توجهی دارد. پلاستیک‌ها با کاهش کیفیت خاک، کاهش ظرفیت نگهداری آب و اختلال در عملکرد اکوسیستم‌ها، محیط زیست را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. در حیوانات، تماس با ذرات پلاستیکی موجب بروز استرس اکسیداتیو، التهاب و اختلالات هورمونی می‌شود و شواهد فزاینده‌ای بر انتقال میکروپلاستیک‌ها و نانوپلاستیک‌ها به محصولات دامی وجود دارد که سلامت انسان را به خطر می‌اندازد.

فائو در همین راستا در کنفرانس اگریفودپلاست (AGRIFOODPLAST ) ۲۰۲۵ تأکید کرد که جهان نیازمند اقدامات فوری و همکاری‌های بین‌المللی گسترده‌ای است تا آلودگی پلاستیکی در بخش کشاورزی را کاهش دهد. این سازمان بر راهکارهای بخش‌بندی‌شده و جامع برای پیشگیری و کنترل آلودگی تأکید کرد، به‌گونه‌ای که امنیت غذایی حفظ و سلامت انسان، حیوان و محیط زیست به‌صورت یکپارچه در نظر گرفته شود؛ رویکردی که «یک سلامتOne Health» نامیده می‌شود.

در زمینه سیاست‌گذاری، فائو در سال ۲۰۲۵ پیش‌نویس «کد رفتاری داوطلبانه موقت برای استفاده پایدار و مدیریت پلاستیک‌ها در کشاورزی» را توسعه داده و در مذاکرات بین‌المللی مطرح کرده است. این کد راهنمایی‌های عملی برای سیاست‌گذاران و ذی‌نفعان فراهم می‌کند تا با طراحی بهبودیافته، کاهش مصرف، جمع‌آوری بهتر، بازیافت و دفع صحیح، اثرات منفی پلاستیک‌ها کاهش پیدا کند. استانداردسازی جهانی و استفاده از مواد کمتر آلاینده یا زیست‌تخریب‌پذیر از دیگر توصیه‌های این سند است.

فائو همچنین مدل اقتصاد چرخشی را برای مدیریت پلاستیک‌های کشاورزی ترویج می‌دهد که بر اساس «مدل 6R» شامل امتناع از مصرف غیرضروری (Refuse)، طراحی مجدد (Redesign)، کاهش (Reduce)، استفاده مجدد (Reuse)، بازیافت (Recycle) و بازیابی انرژی (Recover) است. نوآوری در مواد و تقویت چارچوب‌های سیاستی برای کاهش زباله و حفظ کشاورزی پایدار از دیگر محورهای کلیدی این رویکرد است.

علاوه‌بر این، فائو و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در پژوهشی ۵ ساله که از سال ۲۰۲۳ آغاز شده، سرنوشت پلاستیک‌ها و میکروپلاستیک‌ها در خاک‌ها را با استفاده از تکنیک‌های ایزوتوپی بررسی می‌کنند. این همکاری‌های علمی بین‌المللی برای یافتن راهکارهای جهانی و مؤثر، اهمیت ویژه‌ای دارند.

فعالیت‌ها و گزارش‌های فائو در سال ۲۰۲۵ بر ضرورت همکاری بین‌المللی، تدوین چارچوب‌های مقرراتی و توسعه راهکارهای نوآورانه برای مدیریت پایدار پلاستیک‌ها در کشاورزی تأکید دارد. سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد همچنان نقش کلیدی خود را در تسهیل گذار جهانی به سمت کاهش مصرف پلاستیک، حفاظت از محیط زیست و تضمین امنیت غذایی برای کشاورزان و مصرف‌کنندگان حفظ می‌کند.

کد خبر 891284