تاب‌آوری شهری؛ مسیر هوشمندانه کلان‌شهرها برای مقابله با تغییرات اقلیمی
در دنیای امروز، شهرها بیش از هر زمان دیگری در معرض بحران‌های اقلیمی و محیط‌زیستی همچون خشکسالی، کمبود آب، سیلاب‌های ناگهانی و آلودگی هوا هستند؛ در این میان شهر اصفهان با ترکیب مدیریت علمی بحران، آموزش مستمر شهروندان و همکاری سازمان‌های شهری، الگویی موفق از تاب‌آوری شهری ارائه می‌دهد.
به گزارش خبرگزاری ایمنا، امروزه شهرها در سراسر جهان با پدیده‌هایی همچون افزایش دمای هوا، بارش‌های غیرقابل‌پیش‌بینی، خشکسالی‌های پی‌درپی، کاهش منابع آب، و گسترش آلودگی هوا دست‌به‌گریبان هستند و این تحولات نه‌تنها ساختار کالبدی و زیست‌محیطی شهرها را به چالش می‌کشد، بلکه بنیان‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع شهری را نیز دستخوش دگرگونی می‌کند و در چنین شرایطی، تاب‌آوری شهری به‌منزله توانایی یک شهر در حفظ عملکرد، سازگاری و بازیابی پس از بحران، به کلید بقا و پایداری شهرها در عصر تغییرات اقلیمی بدل شده است.
تاب‌آوری شهری مفهومی چندوجهی است که در تقاطع میان برنامه‌ریزی شهری، مدیریت بحران، توسعه پایدار و عدالت زیست‌محیطی شکل گرفته است و این رویکرد، توانایی شهر در جذب، انطباق و بازسازی در برابر شوک‌ها و فشارهای ناشی از پدیده‌های طبیعی و انسانی را تعریف می‌کند.
هنگامی که یک شهر تاب‌آور طراحی می‌شود، به‌جای آنکه در برابر بحران فروبپاشد، از آن می‌آموزد، خود را ترمیم می‌کند و حتی قوی‌تر از گذشته بازمی‌گردد و چنین شهری از سیستم‌های هوشمند، زیرساخت‌های سبز، سیاست‌های مشارکتی و الگوهای پایدار برای مواجهه با تهدیدات اقلیمی بهره می‌گیرد.
تغییرات اقلیمی در دهه‌های اخیر چهره شهرها را دگرگون کرده است و افزایش میانگین دما موجب گسترش پدیده «جزیره حرارتی شهری» شده، بارش‌های شدید به وقوع سیلاب‌های ناگهانی انجامیده، و خشکسالی‌های ممتد منابع آبی و فضای سبز را تهدید کرده است.
در برابر این وضعیت، شهرهای تاب‌آور با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و دانش بومی تلاش می‌کنند تا تعادل جدیدی میان انسان و محیط برقرار کنند و استفاده از مصالح سازگار با اقلیم، توسعه فضاهای سبز عمودی، بازچرخانی آب، طراحی معابر نفوذپذیر برای جذب روان‌آب‌ها و توسعه سامانه‌های پایش هوشمند از جمله راهکارهایی است که تاب‌آوری شهری را تقویت می‌کند.
تاب‌آوری شهری تنها در زیرساخت‌ها خلاصه نمی‌شود؛ بلکه به بُعد انسانی و اجتماعی شهر نیز گره خورده است و مشارکت شهروندان در فرآیند تصمیم‌گیری، آموزش همگانی درباره تغییرات اقلیمی، تقویت حس تعلق مکانی و افزایش سرمایه اجتماعی از عوامل کلیدی در شکل‌گیری شهرهای تاب‌آور به شمار می‌روند؛ شهری که مردم آن آموزش‌دیده، مسئول و آگاه باشند، در زمان بحران نه‌تنها دچار فروپاشی نمی‌شود، بلکه به نیرویی منسجم برای عبور از بحران تبدیل خواهد شد.
در این میان، نقش مدیریت شهری و سیاست‌گذاری‌های کلان نیز بسیار حیاتی است و شهرداری‌ها و شوراهای شهر باید با تدوین طرح‌های جامع سازگار با اقلیم، تدوین نظام‌های هشدار سریع، ارتقای استانداردهای ساخت‌وساز، توسعه حمل‌ونقل پاک و افزایش کارایی انرژی در ساختمان‌ها، زیرساخت تاب‌آوری را در همه ابعاد شهر نهادینه کنند، همچنین همکاری میان شهرها در قالب مجامع شهری، شبکه‌های جهانی و پیمان‌های اقلیمی می‌تواند به تبادل تجربیات موفق در مسیر تاب‌آوری کمک کند.
نمونه‌های جهانی نشان می‌دهد که تاب‌آوری شهری تنها به معنای مقابله با خطر نیست، بلکه فرصتی برای بازآفرینی آینده است و شهرهایی همچون کپنهاگ، روتردام، سنگاپور و سئول با تلفیق طبیعت و فناوری توانسته‌اند به شهرهایی هوشمند و زیست‌پذیر تبدیل شوند و این شهرها از تغییرات اقلیمی نه به‌عنوان تهدید، بلکه به‌عنوان انگیزه‌ای برای نوآوری و تحول بهره برده‌اند.
در ایران نیز بسیاری از کلان‌شهرها همچون اصفهان، شیراز و مشهد با چالش‌های اقلیمی متعددی روبه‌رو هستند و کاهش بارش‌ها، فرونشست زمین، آلودگی هوا و کمبود منابع آب از جمله بحران‌هایی است که می‌تواند با اتخاذ سیاست‌های مبتنی بر تاب‌آوری کاهش یابد و در این مسیر، استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها، نهادهای مدنی و همکاری میان بخش خصوصی و دولتی می‌تواند مسیر پایداری را هموارتر کند.
تاب‌آوری شهری در اصفهان؛ از مدیریت بحران تا آموزش و مشارکت مردمی در مسیر پایداری شهری
احمد شریعتی، عضو هیئت‌رئیسه شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به میزان تاب‌آوری شهروندان اصفهانی در برابر بحران‌های محیطی و شهری به خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: در هر شهر و محیطی که انسان زندگی می‌کند، لازم است ظرفیت‌ها، پتانسیل‌ها، تهدیدها و فرصت‌های آن محیط به‌درستی شناخته شود تا بتوان در رویارویی با بحران‌ها و تهدیدهای احتمالی، برنامه‌ریزی اصولی و اثربخش داشت.
وی ادامه می‌دهد: نخستین گام در مدیریت بحران، «شناخت» است؛ شناختی که راهنمای اقدامات پیشگیرانه، پدافندی و درمانی در برابر آسیب‌ها خواهد بود.
شریعتی با اشاره به تجربه چندین‌ساله اصفهان در رویارویی با بحران‌های زیست‌محیطی ازجمله خشکسالی، فرونشست زمین و آلودگی هوا می‌گوید: اصفهان سال‌ها است با بحران خشکسالی مواجه است و آثار آن در بخش‌های مختلف زندگی شهری دیده می‌شود، اما با تدابیر و برنامه‌ریزی‌های دقیق مدیریت شهری، این بحران‌ها تا حد زیادی کنترل شده و هم‌اکنون با جدیت بیشتری دنبال می‌شود تا بتوانیم از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های شهر بهره‌برداری مؤثر داشته باشیم.
وی اضافه می‌کند: در کنار شناسایی ظرفیت‌های محیطی، آگاه‌سازی و آموزش مردم نقش مهمی در افزایش تاب‌آوری دارد. شهروندان باید بدانند در زمان بروز بحران‌ها همچون سیلاب، زلزله یا حتی آسیب‌های زیرساختی چگونه رفتار کنند، چه اقدامات پیشگیرانه‌ای انجام دهند و چگونه در عملیات امدادی و بازتوانی مشارکت داشته باشند.
عضو هیئت‌رئیسه شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به نمونه‌هایی از حوادث شهری می‌گوید: به‌عنوان مثال چند سال پیش در مسیر جاده شیراز سیلابی رخ داد که پیش‌بینی آن دشوار بود، اما تجربه آن باعث شد تا نظام مدیریت بحران در شهر فعال‌تر و ساختارمندتر شود. همچنین در پروژه‌های عمرانی بزرگ مانند جاده فرودگاه یا مسیر شهید آیت‌الله صدوقی نیز با توجه به احتمال بروز آسیب‌های ناشی از خاک‌برداری، سازوکارهای نظارتی و ایمنی ویژه‌ای طراحی شده است تا از بروز خسارت‌های احتمالی جلوگیری شود.
شریعتی با بیان اینکه امروز مدیریت بحران در اصفهان ساختار سازمان‌یافته و فعالی دارد، اظهار می‌کند: در حال حاضر شهر اصفهان دارای مرکز فرماندهی بحران پیشرفته‌ای است که پس از تهران، دومین مرکز بزرگ کشور به‌شمار می‌رود و این مرکز مجهز به شبکه فیبر نوری و سیستم‌های ارتباطی مستقل است تا در مواقع بحرانی بتواند بدون وابستگی به شبکه‌های دیگر، به‌صورت مستقل خدمات‌رسانی کند.
وی ادامه می‌دهد: در آخرین جلسه شورای شهر و کمیسیون تلفیق، گزارشی از عملکرد مدیریت بحران ارائه شد که نشان داد طی چند سال گذشته، تمام ۱۵ منطقه شهرداری اصفهان دارای پوشش بحران هستند و ظرفیت‌هایی همچون مدارس، مساجد، ورزشگاه‌ها و پناهگاه‌های عمومی شناسایی و آماده‌سازی شده‌اند تا در صورت وقوع بحران، بتوان از آن‌ها برای اسکان و خدمات‌رسانی اضطراری استفاده کرد.
مردم اصفهان در صرفه‌جویی الگوی کشور هستند، حتی میزان تولید پساب نیز کاهش یافته که نشان از کاهش مصرف آب دارد
شریعتی تاکید می‌کند: در هر منطقه اصفهان، افراد مسئول و آموزش‌دیده‌ای از میان پزشکان، نیروهای امدادی و داوطلبان مردمی مشخص شده‌اند تا در شرایط اضطراری بتوانند نقش خود را ایفا کنند.
وی می‌افزاید: برنامه‌ریزی از دل محلات آغاز شده و به سطح مناطق و سپس مرکز فرماندهی بحران شهر رسیده است و در این میان، همکاری گسترده‌ای میان مدیریت شهری، بسیج، گروه‌های جهادی، هلال احمر، کمیته امداد و سایر سازمان‌های امدادرسان برقرار شده تا الگویی هماهنگ از اقدام جمعی ایجاد شود.
شریعتی با اشاره به اهمیت تقویت تاب‌آوری اجتماعی می‌گوید: تاب‌آوری فقط در ساخت‌وساز و زیرساخت نیست؛ مردم نیز باید در برابر بحران‌ها آماده و آگاه باشند و آموزش‌های عمومی در زمینه مصرف آب، تفکیک زباله، صرفه‌جویی در انرژی و نحوه رفتار در زمان حوادث به‌صورت مستمر انجام می‌شود و نتایج آن نیز مشهود است. مردم اصفهان آگاه، همراه و فهیم هستند و همین موضوع باعث شده در بسیاری از بحران‌ها کمترین آسیب را ببینیم.
وی با اشاره به اقدامات پیشگیرانه در حوزه آب می‌افزاید: با توجه به خشکسالی، برنامه‌ریزی ویژه‌ای برای مدیریت مصرف آب انجام شده است و تغییر گونه‌های گیاهی، کاهش چمن‌کاری، استفاده از پساب تصفیه‌شده برای آبیاری فضای سبز و احداث شش تصفیه‌خانه شهری ازجمله اقدامات کلیدی در این زمینه است و این در حالی است که برخی کلان‌شهرها هنوز در این حوزه عقب هستند.
شریعتی خاطرنشان می‌کند: مردم اصفهان در صرفه‌جویی الگوی کشور هستند، حتی میزان تولید پساب نیز کاهش یافته که نشان از کاهش مصرف آب دارد که در صورت کمبود جدی آب، برنامه‌های آبرسانی محلی و تانکری نیز پیش‌بینی شده تا مردم با مشکل روبه‌رو نشوند و هدف ما این است که هیچ منطقه‌ای از خدمات حیاتی محروم نماند.
وی با اشاره به نقش اطلاع‌رسانی صحیح در زمان بحران می‌گوید: در جنگ دوازده‌روزه اخیر شاهد بودیم که شایعات چگونه می‌تواند آرامش روانی جامعه را مختل کند، اما در اصفهان با مدیریت درست و توزیع منظم کالا در فروشگاه‌های کوثر، از بروز هرگونه کمبود و نگرانی عمومی جلوگیری شد و این خود نمونه‌ای از تاب‌آوری شهری در برابر بحران‌های روانی و اجتماعی است.
شریعتی تأکید می‌کند: تاب‌آوری شهری یک مفهوم چندبعدی است که از زیرساخت‌های فیزیکی تا فرهنگ مشارکت اجتماعی را در بر می‌گیرد، همان‌طور که هر خانواده برای روز مبادا پس‌انداز و برنامه دارد، شهر نیز باید برای مقابله با بحران‌ها آماده باشد و با برنامه‌ریزی علمی، آموزش مستمر و همکاری مردم، اصفهان می‌تواند به شهری پایدار و مقاوم در برابر چالش‌های آینده تبدیل شود.
تاب‌آوری شهری، کلید پایداری شهرها در برابر تغییرات اقلیمی
سپیده بازرگان، دکترای برنامه‌ریزی شهری با اشاره به نقش تاب‌آوری شهری در رویارویی با تغییرات اقلیمی به خبرنگار ایمنا می‌گوید: شهرها همان‌گونه که بیشترین تأثیر را بر محیط طبیعی دارند، در برابر پدیده‌های طبیعی نیز از آسیب‌پذیرترین زیستگاه‌های انسانی محسوب می‌شوند و یکی از مؤلفه‌های اصلی شهر پایدار، میزان تاب‌آوری آن در برابر تغییرات اقلیمی و مخاطرات محیطی است.
وی اضافه می‌کند: در نگاه امروز به مدیریت شهری، بی‌توجهی به اثرات تغییر اقلیم، اقدامی ناکارآمد به شمار می‌رود و شهر پایدار، شهری است که نه تنها در مسیر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای حرکت می‌کند، بلکه به دنبال افزایش سازگاری و توان بازسازی خود در برابر بحران‌های اقلیمی نیز است؛ تغییرات دمایی، کاهش بارندگی و اثرات آن بر منابع آب و مدیریت منابع طبیعی، از جمله چالش‌هایی است که ضرورت برنامه‌ریزی هوشمندانه شهری را برجسته‌تر می‌سازد.
دکترای برنامه‌ریزی شهری با اشاره به شدت یافتن پدیده‌های جوی در سال‌های اخیر بیان می‌کند: افزایش وقوع سیلاب‌ها، طوفان‌های شدید، امواج گرما و سرما، خشکسالی‌ها و گردوغبار، موجب افزایش خطرات و آسیب‌پذیری شهرها شده است و این رخدادها اکنون از بزرگ‌ترین تهدیدها در حوزه آب، غذا و انرژی محسوب می‌شوند که می‌توانند نیمی از جمعیت شهری را تحت‌تأثیر قرار دهند.
بازرگان می‌گوید: میزان تاب‌آوری هر شهر ارتباط مستقیمی با میزان آسیب‌پذیری آن دارد، بنابراین لازم است شهرها بر مبنای شرایط اقلیمی و ویژگی‌های منطقه‌ای خود، راهبردهای مؤثری برای مدیریت خطرات طبیعی تدوین کنند.
وی می‌افزاید: تدوین چارچوب‌های سازمانی، طراحی برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت برای کاهش اثرات بحران و سازگاری با اقلیم جدید، از ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر مدیریت شهری در عصر تغییر اقلیم است.
دکترای برنامه‌ریزی شهری با اشاره به تعریف تاب‌آوری از دیدگاه شورای بین‌المللی تغییر اقلیم (IPCC) می‌گوید: تاب‌آوری به معنای توانایی یک نظام اجتماعی یا زیست‌محیطی در جذب شوک‌ها و اختلالات، در حالی است که همچنان ساختار، عملکرد و ظرفیت سازگاری خود را حفظ می‌کند و درواقع تاب‌آوری با مفاهیم زیست‌شناختی کاهش ریسک و انطباق‌پذیری هم‌راستا است و هدف آن، حفظ پایداری عملکرد شهر در رویارویی با تهدیدها است.
بازرگان خاطرنشان می‌کند: نگرانی‌های ملی و بین‌المللی درباره افزایش بحران‌ها و مخاطرات طبیعی موجب شد که مفهوم تاب‌آوری به عنوان یکی از ارکان توسعه پایدار مطرح شود و هدف اصلی این رویکرد، افزایش ظرفیت جوامع در برابر بحران‌ها و کاهش آسیب‌پذیری است که تاب‌آوری می‌تواند تضمین‌کننده رفتار انسانی در آینده باشد؛ زیرا از طریق افزایش ظرفیت سازگاری، مسیر رشد و توسعه پایدار را هموار می‌سازد.
وی تأکید می‌کند: از منظر اقلیمی، بسیاری از شهرهای ایران در سال‌های اخیر با اثرات مستقیم تغییرات آب‌وهوایی روبه‌رو شده‌اند و این شرایط، ضرورت تدوین و اجرای سیاست‌ها و راهبردهای سازگار با تغییر اقلیم را دوچندان می‌کند و امروز مفهوم تاب‌آوری اقلیمی، مجموعه‌ای از سیاست‌های اجتماعی، اقتصادی، فناورانه و مدیریتی را دربر می‌گیرد که اجرای هم‌زمان آن‌ها در همه سطوح جامعه برای رسیدن به شهری ایمن، پایدار و آینده‌نگر ضروری است.
به گزارش ایمنا، تاب‌آوری شهری تنها به ساخت‌وساز مقاوم یا زیرساخت‌های فیزیکی محدود نمی‌شود، بلکه شامل مشارکت اجتماعی، آموزش مستمر، مدیریت منابع و اطلاع‌رسانی صحیح نیز هست. تجربه اصفهان نشان می‌دهد که ترکیب برنامه‌ریزی علمی، همکاری سازمان‌های امدادرسان و همراهی فعال مردم می‌تواند شهری مقاوم و پایدار در برابر بحران‌های محیطی، اجتماعی و روانی ایجاد کند. این رویکرد نشان می‌دهد که تاب‌آوری شهری، فرآیندی چندبعدی و پویا است که نیازمند هماهنگی میان مدیریت شهری، جامعه و نهادهای تخصصی است.
از منظر تغییرات اقلیمی، تاب‌آوری به معنای توانایی سازگاری با شوک‌ها و اختلالات محیطی و بازسازی سریع پس از بحران است؛ شهرهایی همچون اصفهان با اجرای سیاست‌های مدیریتی، اجتماعی و زیست‌محیطی و سرمایه‌گذاری در آموزش عمومی و صرفه‌جویی منابع، نمونه‌ای از شهری مقاوم و آینده‌نگر ارائه می‌دهند، بنابراین توسعه پایدار شهری بدون توجه به تاب‌آوری، ناقص خواهد بود و تجربه اصفهان می‌تواند الگویی الهام‌بخش برای سایر کلان‌شهرهای ایران در مسیر مدیریت بحران، حفاظت از منابع و افزایش کیفیت زندگی شهروندان باشد.
کد خبر 915702