بازارهای سنتی، فقط جایی برای خریدوفروش نیست، قلبی است که زندگی را در رگ‌های شهر جاری می‌کند، از حجره‌های قدیمی و طاق‌نمای آجری تا فریادهای گرم فروشندگان، بازارها نه فقط حافظه اقتصادی، بلکه آیینه فرهنگ، معماری و زیست اجتماعی ما هستند و به مقصد نو گردشگری فرهنگی در ایران تبدیل شده‌اند.

به گزارش خبرگزاری ایمنا از مازندران، زمانی که به سفری می‌روید، پس از اسکان و گشت‌وگذار در جاذبه‌های طبیعی و گردشگری منطقه، معمولاً به‌دنبال جایی هستید که پایان‌بخش سفر شما باشد، مکانی که بتوان آن را نماد دستاورد آن سفر دانست، جایی که نه‌تنها امروزه، بلکه از دیرباز، قرن‌ها پیش، جایگاه ویژه‌ای در زندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردم یک محله، یک شهر یا حتی یک حکومت داشته است؛ جایی به نام «بازار».

بازار، این قلب تپنده هر شهر که محلی برای دادوستد، گفت‌وگو، تفاهم، رقابت، امضا، دوستی و گاه حتی دشمنی بوده، مکانی که در آن اقتصاد شکل می‌گیرد و توسعه معنا پیدا می‌کند.

بازارها، پل ارتباطی میان تولیدکننده و مصرف‌کننده هستند و همواره دو نقش اساسی را بر عهده داشته‌اند، مبادله کالا و ارائه خدمات، در طول تاریخ، بازار در ایران چه پیش از اسلام و چه پس از آن، همواره نقشی کلیدی در شکوفایی تجارت و رونق اقتصادی ایفا کرده است.

امروز نیز نبض اقتصاد کشور همچنان در دست بازاریان، تولیدکنندگان و تاجران پرتلاش است، در استان مازندران با توجه به موقعیت جغرافیایی و اهمیت استراتژیک آن، بازارها جایگاه ویژه‌تری پیدا کرده‌اند؛ چرا که بخشی از امنیت غذایی کشور از همین منطقه تأمین می‌شود.

با ورود به شهرهای مازندران، بازارهایی را می‌بینید که با معماری خاص و سبک سنتی، متفاوت از دیگر مناطق کشور ساخته شده‌اند، این بازارها نه‌تنها در توسعه اقتصادی نقش‌آفرینی می‌کنند، بلکه در جذب گردشگر و مشتری نیز بسیار مؤثر هستند، در میان این بازارهای متنوع، بازار سنتی شهر آمل از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، بازاری که در دوره‌ای خاص با معماری منحصربه‌فردی شکل گرفت و به مرکز دادوستد تبدیل شد، اگرچه امروزه بخشی از مشاغل و حرفه‌هایی که در گذشته در این بازار رونق داشتند، از میان رفته‌اند، اما بازار آمل همچنان پابرجاست و سهم مهمی در اقتصاد شهر و استان ایفا می‌کند، بازاری با پیشینه‌ای غنی و نقشی پویا در زمان حال.

بازاری با ریشه‌های عمیق در تاریخ

سعید سلیمانی، کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی میراث فرهنگی مازندران درباره بازار تاریخی معروف به «پایین بازار» آمل به خبرنگار ایمنا می‌گوید: براساس شواهد موجود، شکل‌گیری بازارهای آمل به دوره صفوی بازمی‌گردد، امتداد این بازار تا پل دوازده چشمه، مرقد میربزرگ آملی و مسجد جامع به‌خوبی گواهی بر قدمت آن در همان دوران است، بازاری که حیات آن تا دوره قاجار نیز ادامه پیدا کرده است.

وی با اشاره به جایگاه ویژه این بازار در ساختار شهری آمل تأکید می‌کند: این بازار در واقع «ارسن» شهر آمل به شمار می‌رود، یعنی ستون فقرات اصلی شهر، جایی که مهم‌ترین رویدادهای اجتماعی، مذهبی و اقتصادی در آن رخ می‌دهد..

سلیمانی با تفکیک کالبد شهری آمل به دو ارسن می‌افزاید: نخست، «ارسن مسکونی» که در نیاکی‌محله و محلات منشعب از آن قرار دارد و دوم «ارسن تجاری» که همان بازار است، این دو محور از قرون هشتم و نهم هجری شکل گرفته‌اند و به موازات یکدیگر امتداد پیدا کرده‌اند، از منطقه چاکسر آغاز می‌شوند و تا پل دوازده چشمه ادامه پیدا می‌کند.

وی ادامه می‌دهد: این دو ارسن به‌وسیله معابر میان‌بافتی به هم متصل شده‌اند و در این میان، یک محدوده مذهبی نیز وجود دارد، جایی که اکثر حسینیه‌ها، تکایا و مساجد قدیمی و شناخته‌شده در بین بازار و نیاکی‌محله شکل گرفته‌اند.

بازارها، آیینه‌دار مراسم مذهبی

سلیمانی یادآور می‌شود: از دیرباز بسیاری از مراسم مذهبی به‌ویژه آئین‌های تاسوعا و عاشورا در همین محدوده برگزار می‌شده است، مسیرهای دسته‌روی در این ایام، بسته به اهمیت بنای مذهبی با طراحی ویژه‌ای مشخص می‌شد. البته با تغییرات شهری امروز و تحول در شکل برگزاری این آئین‌ها، مسیرها نیز دستخوش دگرگونی شده‌اند.

این پژوهشگر میراث فرهنگی با اشاره به جایگاه منحصربه‌فرد این بازار در منطقه معتدل کشور اظهار می‌کند: بازار سنتی آمل یکی از معدود بازارهایی‌ست که همچنان ساختار سنتی خود را به شکل «راسته و رسته» حفظ کرده است، برخلاف بسیاری از بازارهای امروز مازندران که این تفکیک حرفه‌ای در آن‌ها از بین رفته، در این بازار هنوز ردپای تفکیک صنوف مثل راسته طلافروشان یا بزازها دیده می‌شود.

سلیمانی اضافه می‌کند: یکی از ویژگی‌های بازارهای سنتی همچون آمل این است که نه‌تنها امکان تهیه مایحتاج را فراهم می‌کنند، بلکه مسیر عبور درون‌شهری نیز از دل این بازارها می‌گذرد، وجود صنوف هم‌نوع در کنار یکدیگر، نوعی رقابت مثبت ایجاد می‌کند، هم موجب کاهش زمان خرید می‌شود، هم قیمت‌ها متعادل‌تر است و هم کیفیت خدمات افزایش پیدا می‌کند.

وی با اشاره به ویژگی‌های معماری بازار می‌گوید: در بازارهای سنتی، سایه‌بان‌ها و پوشش‌های خاصی طراحی شده‌اند که نه‌تنها از بارش‌ها محافظت می‌کنند، بلکه تهویه طبیعی ایجاد کرده و از افزایش رطوبت یا گرما جلوگیری می‌کنند، این ویژگی در بازارهای مدرن امروزی کمتر دیده می‌شود.

سلیمانی با اشاره به پیشینه زیرساختی منطقه می‌افزاید: جالب است بدانید که سیستم قدیمی فاضلاب شهری (اِگو) آمل نیز در امتداد همین بازار قرار دارد، شواهد حاکی از آن است که این شبکه به دوران ساسانی بازمی‌گردد، بنابراین بازار صفوی آمل بر لایه‌هایی از تاریخ کهن‌تر استوار شده است، لایه‌هایی که به‌واسطه جنگ‌ها، بلایای طبیعی و تحولات شهری، موجب تغییر فرم کالبدی شهر شده‌اند.

بازارها تنها محل خرید و فروش کالا نبودند، بلکه بستر شکل‌گیری بسیاری از رویدادهای اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و حتی سیاسی نیز بودند، از مراسم مذهبی گرفته تا اعتراضات اجتماعی، برنامه‌های خیریه و حرکت‌های مردمی، اغلب از دل همین فضاها شکل می‌گرفتند

این کارشناس مرمت با تأکید بر اهمیت حفظ این بازار تاریخی می‌گوید: با توجه به ارزش فرهنگی و تاریخی بازار آمل، لازم است اجرای طرح‌های بازآفرینی شهری با نگاه حفاظتی و احیایی ادامه پیدا می‌کند، در سال‌های اخیر شهرداری آمل با اجرای طرح‌هایی، سقف‌ها، معابر، خیابان‌ها و برخی مغازه‌های این بازار را مورد مرمت و بازسازی قرار داده است، اقدامی مؤثر در حفظ هویت تاریخی و همچنین تقویت نبض اقتصادی منطقه.

بازار قدیم آمل؛ کانون اقتصادی و مقصد گردشگری

مجید نیکجو، مدیر گروه طراحی و بازآفرینی فضاهای شهری شهرداری آمل با اشاره به جایگاه بازارهای سنتی در ساختار شهری به خبرنگار ایمنا می‌گوید: در مطالعات برنامه‌ریزی شهری به‌ویژه در شهرهای تاریخی، بازار همواره یکی از مهم‌ترین عناصر کالبدی، اقتصادی و اجتماعی شهر به شمار می‌رفته است، در بسیاری از شهرهای کهن، بازار نقش ستون فقرات شهر را ایفا می‌کرد، ساختار اجتماعی و اقتصادی به‌نوعی حول محور بازار شکل می‌گرفت.

وی با بیان اینکه در شهرهایی همچون آمل با بافتی کهن یک الگوی مشخص تاریخی دیده می‌شود، ادامه می‌دهد: در دوره‌هایی چون ساسانی و پس از آن، اجزایی همچون ارگ حکومتی، معابد، مدارس، مساجد و محلات مسکونی در شبکه‌ای به‌هم‌پیوسته قرار می‌گرفتند و بازار حلقه اتصال این اجزا بود، بازاری که تنها مسیر عبور و مرور نبود، بلکه فضای اصلی برای مبادلات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی محسوب می‌شد.

نیکجو با تأکید بر چندوجهی بودن کارکرد بازار می‌افزاید: بازارها تنها محل خرید و فروش کالا نبودند، بلکه بستر شکل‌گیری بسیاری از رویدادهای اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و حتی سیاسی نیز بودند، از مراسم مذهبی گرفته تا اعتراضات اجتماعی، برنامه‌های خیریه و حرکت‌های مردمی، اغلب از دل همین فضاها شکل می‌گرفتند.

وفاداری کسبه و مردم به بازار سنتی

وی با اشاره به گسترش شهرها و ظهور مراکز خرید مدرن تصریح می‌کند: با اینکه معماری بازارها تغییر کرده و پاساژها و مال‌های جدید جایگزین شده‌اند، اما در شهرهایی همچون آمل، بازار قدیمی همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است، حضور پررنگ مردم، تردد گسترده و پویایی اقتصادی بازار سنتی آمل، نشان می‌دهد که این فضا هنوز قلب تپنده شهر است.»

نیکجو در پاسخ به این پرسش که آیا بازارهای قدیمی جایگاه خود را از دست داده‌اند، بیان می‌کند: شاید برخی بگویند بازارهای سنتی دیگر رونق گذشته را ندارند، اما واقعیت این است که بسیاری از مغازه‌داران حاضر نیستند محل کسب خود در بازارهای قدیمی را با واحدهای تجاری خالی در مراکز مدرن تعویض کنند. این بازارها هنوز هم مشتریان وفادار خود را دارند و پایگاه خرید اصلی نه‌تنها برای شهروندان، بلکه برای روستاییان و شهرهای اطراف نیز هستند.

وی دلیل پویایی بازار آمل را در ساختار فضایی منحصربه‌فرد آن می‌داند و می‌گوید: بازار قدیمی آمل در مجاورت حوزه‌های علمیه، مدارس و مساجد قرار گرفته و این ترکیب، شبکه‌ای درهم‌تنیده از فضاهای اقتصادی، مذهبی و آموزشی ایجاد کرده است، این نزدیکی عملکردی، بازار را به فضایی فراتر از خرید و فروش تبدیل کرده، فضایی برای تعاملات اجتماعی و فرهنگی.

گردشگری، پیشران تازه بازار آمل

مدیر طراحی شهری شهرداری آمل همچنین با اشاره به جذب گردشگران داخلی و خارجی به بازار قدیمی اظهار می‌کند: در دهه‌های اخیر، بازار قدیم به یکی از مقاصد گردشگری مهم تبدیل شده است، این اهمیت موجب شده که رسیدگی به بازار، هم از نظر اقتصادی و هم از منظر زیبایی‌شناختی، همواره در اولویت مدیریت شهری قرار گیرد.

نیکجو درباره توسعه بهتر این بازارها خاطرنشان می‌کند: اگر بازار از نظر بصری بهبود یابد و حس امنیت و راحتی در آن تقویت شود، بدون شک به رونق اقتصادی بیشتری خواهد انجامید، یکی از مؤثرترین اقدامات در این زمینه، کاهش حضور خودرو و افزایش فضای پیاده‌محور در اطراف بازار است، شهرهای تاریخی بسیاری در ایران طی سال‌های اخیر به‌سمت ایجاد پیاده‌راه‌های شهری در بافت قدیم رفته‌اند.

وی ادامه می‌دهد: بازار نباید تنها مکانی برای خرید باشد، بلکه باید فضایی برای حضور، گفت‌وگو، تجربه و تعامل انسان‌ها باشد، پیاده‌راه‌ها این فضا را فراهم می‌کنند، در حالی‌که حضور خودروها، آن را از مردم می‌گیرند.

نقش شهرداری در احیای بازار سنتی آمل؛ از زیباشناسی تا بازگشت به هویت شهری

سید علی مرعشی، رئیس سازمان عمران و بازآفرینی فضاهای شهری شهرداری آمل با تأکید بر نقش شهرداری در رونق اقتصادی و اجتماعی بازارهای سنتی به خبرنگار ایمنا می‌گوید: در بسیاری از شهرهایی که دارای ظرفیت بالای گردشگری تاریخی هستند، همچون اصفهان می‌بینیم که در کنار ایجاد پیاده‌راه‌ها، برنامه‌های متنوعی همچون نمایش‌های خیابانی، نمایشگاه‌های عکس و هنرهای تجسمی و سایر فعالیت‌های فرهنگی برگزار می‌شود، این نوع اقدامات نه‌تنها به رونق اقتصادی بازار کمک می‌کند، بلکه موجب افزایش سرزندگی، نشاط و تعامل اجتماعی در محیط شهری می‌شود.

وی با بیان اینکه بازارهای قدیمی از اصلی‌ترین مقاصد گردشگران داخلی و خارجی به شمار می‌روند، ادامه می‌دهد: در دهه گذشته، شهرداری آمل گام‌های مؤثری در راستای بازآفرینی بازار سنتی شهر برداشته است، از جمله می‌توان به اجرای سقف‌های سنتی با بهره‌گیری از معماری بومی مازندران به طول حدود دو کیلومتر و یکسان‌سازی تابلوهای معرف در محدوده سه کیلومتری بازار اشاره کرد.

بازار سنتی آمل یکی از معدود بازارهایی‌ست که همچنان ساختار سنتی خود را به شکل «راسته و رسته» حفظ کرده است، برخلاف بسیاری از بازارهای امروز مازندران که این تفکیک حرفه‌ای در آن‌ها از بین رفته، در این بازار هنوز ردپای تفکیک صنوف مثل راسته طلافروشان یا بزازها دیده می‌شود

مرعشی همچنین با اشاره به اجرای بیش از ۱۲ هزار مترمربع سنگ‌فرش در مسیرهای بازار می‌گوید: این اقدامات از آن جهت اهمیت دارند که در سه دهه گذشته، بافت تاریخی بازار آمل با چالش‌هایی نظیر فرسودگی بناها، نبود ایمنی و خطرات ناشی از حوادثی چون آتش‌سوزی روبه‌رو بوده است، در همین راستا، توجه به بازار به‌عنوان یک عنصر زنده‌ی شهری، در دستور کار جدی شهرداری قرار گرفت.

رئیس سازمان عمران و بازآفرینی فضاهای شهری شهرداری آمل با اشاره به برنامه‌های آینده می‌افزاید: در آینده نزدیک، اجرای سقف سنتی برای راسته برنج‌فروشان نیز در دستور کار قرار دارد، همچنین یکی از ضروری‌ترین اقدامات، برگزاری جلسات آموزشی و اقناعی برای کسبه بازار است، ارتقای آگاهی نسبت به اهمیت ایمنی، مدیریت اصولی واحدهای تجاری و مقابله با حوادث به‌ویژه آتش‌سوزی، باید به‌صورت مستمر دنبال شود.

وی هشدار می‌دهد: در برخی موارد، بی‌توجهی به الزامات ایمنی موجب وقوع حوادث تلخ و بروز خسارات شده است، بنابراین تقویت زیرساخت‌ها، زیباسازی و ارتقای ایمنی بازار باید به‌صورت یک فرایند بلندمدت و پایدار دنبال شود، هر شهر تاریخی باید به بازسازی و نگهداری این عناصر هویتی و اقتصادی توجه جدی داشته باشد.

به گزارش ایمنا، اگرچه احیای بافت سنتی تأثیر بسزایی در رونق بازار دارد، اما آنچه می‌تواند این جریان را تداوم ببخشد، بازگرداندن مشاغل و حرفه‌های اصیل و در حال فراموشی به فضای بازار است، مشاغلی که زمانی ستون‌های اصلی اقتصاد محلی بودند و امروز می‌توانند ضمن ایجاد شور و نشاط اجتماعی به نسل جدید نیز معرفی شوند، حرفه‌هایی همچون نمدمالی، سفالگری، آهنگری و چینی‌فروشی نه‌تنها بخشی از هویت فرهنگی ما را نمایندگی می‌کنند، بلکه با احیا و ترویج آن‌ها، می‌توان به توسعه اقتصاد خانواده‌محور، تولید سالم و در عین حال بازگشت به اصالت‌های بومی دست پیدا کرد.

کبریا مقدس، خبرنگار ایمنا در مازندران

کد خبر 885500